Drie essays over de toekomst van Europa
[Recensie] De Franse dichter schreef over Europa naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog, ruim honderd jaar geleden. Maar zijn recent vertaalde essays zijn nog altijd actueel.
De twee brieven die bekend zijn geworden onder de titel La crise de l’esprit, schreef de Franse dichter Paul Valéry in 1919 naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog. De Europese beschaving had zich van haar meest gewelddadige kant laten zien, juist met alles waarop zij altijd trots was geweest. Kennis en wetenschap, deugd en daadkracht, ze bleken ook te kunnen worden ingezet voor oorlog en vernietiging. Geen wonder dat de Europese ‘geest’ in crisis verkeerde. Valéry vergelijkt Europa met Hamlet, de eeuwige twijfelaar, en laat hem uitkijken over het wasteland, om een minstens zo beroemde dichterlijke tijdgenoot te citeren.
Ervaren lezers zullen de beginzin kennen: “Wij beschavingen weten nu dat we sterfelijk zijn”. Alom heerste een Spengleriaanse ondergangsstemming. Maar Valéry laat het daar niet bij. Tegenwoordig zijn het opnieuw juist de goede dingen van de Europese of Westerse beschaving, die het gevaar veroorzaken. Waar danken we de klimaatcrisis anders aan dan aan de wetenschap, de techniek en het humanisme die ervoor hebben gezorgd dat het mensheid steeds beter gaat, met als gevolg dat er nu bijna acht miljard mensen op aarde leven? Met de beste bedoelingen delven we ons eigen graf, om over de vele andere dieren die al zijn uitgestorven nu maar te zwijgen.
Als we de meest sombere geesten mogen geloven, is er niet veel meer aan te doen. Troostrijker blijkt Valéry, die tenminste de onvoorspelbaarheid van de toekomst benadrukt: het ‘onvoorziene’ regeert. Dezer dagen is dat niet minder waar dan in 1919. Naast de klimaatcrisis is er ook nog een geopolitieke verschuiving gaande, in het nadeel van het Westen. Wordt China de nieuwe wereldmacht? Na de vertrouwde beklemming van de Koude Oorlog en de euforie om de val de Muur, ligt alles weer open. “We betreden de toekomst achterwaarts,” schrijft Valéry, met het verleden als ruggensteun. Alleen hebben we daar nu niets aan, want niet alleen het spel is veranderd, maar ook de spelregels.
Wat te doen? In De crisis van de geest, met twee verwante essays glashelder vertaald door Piet Meeuse, stort Valéry zich op het raadsel van de Europese geest, waaraan alles te danken was, zowel vooruitgang als catastrofe. Wederom is zijn analyse de moeite waard. Onder geest verstaat Valéry de aangeboren rusteloosheid van de mens, die hem zijn ‘dromen’ ingeeft, de permanente “prikkel van het betere”, waardoor hij steeds weer het “evenwicht met zijn omgeving” verbreekt en “ontevreden [wordt] met dat waarmee hij tevreden was”. Geest is een “vermogen tot transformatie” dat alles verandert en naar zijn hand probeert te zetten.
Vooral in Europa heeft deze geest zich gemanifesteerd, zij het met elementen afkomstig uit de rest van de wereld. Daaruit is een nieuwe mix ontstaan, die zich vervolgens weer over de wereld heeft verbreid. Globalisering noemen we dat sindsdien. Wat betekent het voor Europa? Wordt het oude werelddeel wat het “in werkelijkheid is […]: een kleine kaap van het Aziatisch continent”, of blijft het “wat het schijnt te zijn […]: het kostbare deel van het aardse universum, de parel van de aardbol, het brein van een groot lichaam”? Hoewel het allang niet meer alleen om Europa gaat, weet ook nu niemand het definitieve antwoord. Dat onderstreept de duurzaamheid van de crisis. We zitten er nog altijd middenin.
—
Eerder verschenen in NRC en op Arnold Heumakers
Boeken van Uitgeverij Vleugels zijn direct bij de uitgeverij te bestellen of verkrijgbaar bij de betere fysieke boekhandel.
