"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

De geboorte van Europa

Dinsdag, 3 oktober, 2017

Geschreven door: Rolf Falter
Artikel door: Jonas Vandroemme

Een geschiedenis zonder einde

[Recensie] “Macron has a dream”, kopte De Standaard op 27 september. In een toespraak aan de Sorbonne-universiteit spoorde Emmanuel Macron zijn collega’s aan om tegen 2024 een nieuw Europa te scheppen. De Franse president stelde dat de Europese Unie tegen de volgende verkiezingen in 2019 een visie nodig heeft en lanceerde in één beweging een resem concrete voorstellen.

In zijn speech verwees Macron naar twee illustere landgenoten: Robert Schuman, de minister van Buitenlandse Zaken die meebouwde aan de grondvesten van de Europese eenmaking, en Jacques Delors, die als voorzitter van de Europese Commissie tussen 1985 en 1995 aan de basis lag van de euro. Macron kent zijn geschiedenis, maar de verwijzing is niet lukraak: Europa verkeert immers in een noodtoestand die rechtstreeks raakt aan de fundamenten van de Unie. Problemen zoals de vluchtelingencrisis en sociale dumping geven nationalistische gevoelens en populisme de wind in de zeilen. Journalist Bart Haeck fileerde deze sluimerende onvrede in zijn uitstekende boek Na de kater.

De Europese weg naar Rome

Maar wat staat er eigenlijk op het spel? En wat houden die ‘fundamenten van de Unie’ precies in? Om die vragen te beantwoorden, moeten we – zoals Macron – onze geschiedenis kennen. Met De geboorte van Europa: een geschiedenis zonder einde levert historicus en oud-journalist Rolf Falter daartoe een prima handboek. In 21 hoofdstukken reconstrueert hij de ontstaansgeschiedenis van Europa: van de puinhopen van Wereldoorlog II tot aan de ondertekening van het verdrag van Rome in 1957.

Sociologie Magazine

Het verhaal begint in een vernield Europa: na afloop van Wereldoorlog II regeren honger, vernieling en wanhoop. Hoewel er niet meteen een plan was, rees al snel de vraag wie nu de leiderschapsrol moest opnemen op het continent. Zonder antwoord op die vraag zou Europa immers gefundenes fressen worden voor de Russen. Het zijn uiteindelijk de Amerikanen die het voortouw nemen: hun Marshallplan gaf de eerste impulsen voor economische samenwerking in Europa, in de vorm van de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEEC), die tot op vandaag voortleeft als de OESO.

Een epische ontstaansgeschiedenis

Falter beschrijft in zijn boek de geleidelijke politieke, militaire en economische toenadering die hierop volgde: de Raad van Europa, de Westerse Unie die uiteindelijk uitmondde in de NAVO, het Schumanplan en de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal,… Het zijn nog maar enkele cruciale hoofdstukken in de epische ontstaansgeschiedenis van Europa. In elke etappe zorgen vooral Frankrijk en Duitsland voor hoofdbrekens en slopende onderhandelingen. Zo toont De geboorte van Europa onder meer hoe belangrijk de Frans-Duitse verstandhouding is voor het succes (en het voortbestaan) de Europese Unie.

De Europese eenmaking is een complex project waarin successen en mislukkingen elkaar afwisselen. Falter stelt vast dat de grootste stappen voorwaarts doorgaans werden gezet in uren van nood en angst. Hongersnoden en op de loer liggende Sovjets bleken bijvoorbeeld uitstekende katalysatoren. De moeilijkheden begonnen echter als deze positieve impulsen concreet moesten worden gemaakt. Dan bleek de nationale weerstand toch vaak te sterk en het belang van de natiestaat te groot. Precies deze tweespalt speelt de Europese Unie tot op vandaag parten, aldus Falter. Zijn conclusie is dan ook duidelijk:

“Het centrale probleem van de Europese Unie vandaag is dat van de legitimatie. De impuls tot Europese samenwerking is zeker niet dood, ook al is het goed er af en toe aan te herinneren – zoals in dit boek – in welke puinhoop die haar oorsprong vond. Centraal blijft het probleem van de concretisering van de impuls naar een legitiem bestuur. Dat is in wezen altijd het geval geweest na 1945, maar vereist vandaag misschien meer dan ooit een subtiel vernieuwend antwoord.”

 Een verhaal van vlees en bloed

 De bovenstaande alinea’s geven misschien de indruk dat De geboorte van Europa vooral een geschiedenis van instellingen is. Niets is minder waar. Falter duikt uitvoerig in de brieven, nota’s, verklaringen, toespraken en memoires van politieke leiders om zijn verhaal vorm te geven. Zo ontstaat vooral een geschiedenis van mensen. Hun gedachten, angsten en ambities spelen een sleutelrol en houden zo het verhaal levendig. Zoals Falter zelf schrijft in de inleiding: “Politiek is – zeker in de in dit werk beschreven periode, die nog vrijwel exclusief mannelijk was – ook een sport waarin minstens evenveel testosteron opkookt als in het wielrennen of de atletiek, laat staan de formule 1.”

Dankzij deze aanpak bevat het boek onderhoudende karakterschetsen van legendarische   Europeeërs als Jean Monnet, Robert Schuman, Ernest Bevin, Winston Churchill en Konrad Adenauer. Nog zo’n interessante hoofdrolspeler is Paul-Henri Spaak, de Belgische socialist waarover Adenauer later zei dat het verdrag van Rome zonder hem nooit ondertekend zou zijn geweest. Het is boeiend om te ontdekken welke rollen België en Nederland hebben gespeeld in dit proces.

De geschiedschrijving over het ontstaan van de Europese Unie staat nog in de haar kinderschoenen, waardoor verschillende uitspraken en beschreven gebeurtenissen verrassend zijn vanuit hedendaags perspectief. En zijn soms zijn ze ook gewoon grappig: zo had de wet van Murphy blijkbaar toegeslagen bij de ondertekening van het verdrag van Rome. Door slapstick-achtige fratsen met de documenten ondertekenden de regeringsleiders uiteindelijk een verdrag dat bestond uit slechts één vol blad tekst en 180 lege bladen.

Een boek zonder einde

De geboorte van Europa is een knap samengesteld overzicht van twaalf jaren geschiedenis die cruciaal zijn voor het heden en de toekomst van alle Europeanen. Dat maakt het hoe dan ook tot een belangrijk boek. Falter bouwt op uitvoerige research en put overvloedig uit zijn bronmateriaal om de verhaallijnen zorgvuldig te reconstrueren.

Nu en dan gaat hij daar echter zo ver in dat het boek vaart verliest. Sommige passages lezen als ellenlange vergaderverslagen waarin het moeilijk is om het overzicht te bewaren. Op die momenten leest deze geschiedenis zonder einde helaas als een boek zonder einde. Met 550 pagina’s is het hoe dan ook een stevige pil geworden.

Wie dus de geschiedenis en de totstandkoming van de Europese Unie beter wil begrijpen, heeft met De geboorte van Europa een prima boek in handen. Maar: wees voorbereid op Rolf Falter, een verteller die geen vrede neemt met de hoofdlijnen en een handvol smeuïge anekdotes. Hij wilde dit epische verhaal ontrafelen en vertellen van naaldje tot draadje. En het moet gezegd: daar is hij ruimschoots in geslaagd.

Eerder verschenen op Vreemderdanfictie