Vergeet ‘heksenvervolging’; het was een vrouwenvervolging
[Recensie] Susan Smit (°1974) was een internationaal fotomodel. Op haar zesentwintigste studeerde zij af in Culturele Studies, hoofdvak Nederlandse Taal- en Letterkunde, aan de UVA. Susan woont in Amsterdam en ze publiceerde twaalf non-fictieboeken, zes romans, een verhalenbundel en een novelle. Voor Happinez schrijft zij columns over haar werk en leven en recensies. Spiritualiteit en literatuur zijn haar grootste passies. Tropenbruid (2020) zijn drie opvallende bestsellers uit haar oeuvre.
“Mensen lachen om mijn ijzeren onbewogenheid, maar ergens hebben ze er ook respect voor. ‘Die taaie krijg je niet gek’, zeggen ze achter mijn rug, even bewonderend als vals. Zelf zijn ze als de dood om hun naam te schaden. Ze laten zich hoeden als makke schapen, om vooral niet uit de toon te vallen. Alles offeren ze aan die goede reputatie op: hun verlangens, hun instincten, het beetje levensvreugde dat ze zouden kunnen putten uit hun miserabele leven, want vreugde en lichtgevoeligheid zijn een ingang voor de streken van de duivel. Ze vleien hun halzen vrijwillig in de drievoudige wurggreep van kerk, kasteelheer en gemeenschap.”
Hiermee zet Susan Smit onmiddellijk de trend voor De heks van Limbricht, Entgen Luijten, die eind 17e eeuw leefde in Limbricht nabij Sittard en daar in 1674 als heks opgesloten werd. Zij werd het zoveelste slachtoffer van een waanzinnige jacht op “vrouwen met een eigen mening, een eigen levenswijze en –visie”.
“Het gaat er om wat de mensen geloven als hij zijn aantijgingen blijft volhouden. Je weet hoe ze zijn, ze draaien elkaar hier dol met hun bijgeloof en angstbeelden. En dan kan de kasteelheer er een zaak van maken.”
Entgen is sterk en blijft alle beschuldigingen ontkennen, ondanks de onmenselijke toestanden die zij in de kerker van het Kasteel van Limbricht moet ondergaan. Weinig en slecht voedsel, kou, vochtigheid en stank vreten aan haar lichaam en zij probeert zich zo goed en zo kwaad mogelijk in leven te houden door terug te blikken op het verleden: haar jeugd, haar man Jacob en haar dochter Grietchen. Entgen had zo haar eigen, moderne, maar weinig geapprecieerde mening over de opvoeding van hun dochter.
“Ik had ons kind gedragen, gebaard en gevoed, nu was het Jacobs beurt om bij te dragen.”
Een voor die tijd zeer ongewone gang van zaken en hoe meer Entgen terugkijkt naar ‘toen’, hoe meer zij tot het besef komt dat de gemeenschap haar niet vertrouwde en haar meedogenloos in de klauwen van de ‘heksenjagers’ stuwde: de tijd was niet rijp voor haar manier van leven en haar manier van denken. Zij was een feministe ‘avant la lettre’, een levensbeschouwing die haar in zware moeilijkheden brengt: natuurlijk onterecht.
Alle documenten over het proces tegen Entgen Luijten zijn bewaard gebleven. Dat is een meevaller voor Susan Smit geweest. Dat wil echter niet zeggen dan de auteur daarmee klaar was. Om ons een terugblik te geven op de eeuwen van heksenvervolgingen, inquisitie en de rol van de Kerk, machtsmisbruik, levenswijze, bijgeloof, angst, armoede, lichamelijke en geestelijke uitbuiting, heeft de schrijver ongetwijfeld en zeer intensief historisch onderzoek gedaan: dikke pluim daarvoor.
“De twee machten, die van de kasteelheer en de Kerk, zijn op de toren van het kasteel van Limbricht verbeeld. De dubbele knobbelspits is bekroond met twee wereldbollen met daarboven een windvaan met het wapen van de Van Breylls. De twee wereldbollen staan voor de wereldlijke en geestelijke macht waarover de heer van Limbricht in dit gebied de scepter zwaait. Het wapen staat bovenop, wat moet benadrukken dat de kasteelheer boven de schepenbank en de pastoor staat en oppermachtig is. Ons lichaam, onze arbeid, is nog niet genoeg voor ze, ze moeten ook onze geest bezitten. Dat heeft mijn vader weleens zachtjes gezegd, zodat mijn moeder het niet kon horen.”
Het verhaal evolueert in twee verhaallijnen die duidelijk afwisselend aan bod komen: de gebeurtenissen tijdens het proces tegen Entgen Luijten en ‘de film’ over het verleden die zij in gedachten afspeelt tijdens haar eenzame opsluiting. Naadloos neemt Susan de lezers mee in een ‘tijdmachine’, terug naar 1674. De mogelijkheid wordt geboden om kennis te maken met het leven, pakweg 400 jaar geleden. Het is aan de lezer om zich open te stellen en zich in te leven in een onbekende maatschappij, met ander wetten en gewoontes. De ‘ik’-vorm is een goede keuze van de auteur: de lezer krijgt de mogelijkheid om onder de huid van Entgen te kruipen, om te kijken en te luisteren met haar ogen en oren.
Smit heeft oog voor detail: de beschrijvingen van omgeving en personages geven haast een fysiek beeld weer. De lezer loopt als het ware in het spoor van een gids die een rondleiding geeft doorheen de armoedige interieurs van de ‘gewone’ mensen, de eindeloze velden met modderige of stoffige wegen, de decadente kastelen van de ‘tirannieke heren’, de mensonwaardige omstandigheden in de kerkers en de bloederige en walgelijke handelingen in de folterkamers. Maar belangrijker is het nog in de hoofden van de personages te kijken en je af te vragen hoe het mogelijk geweest is dat dit alles kon gebeuren.
Zonder te overdrijven gebruikt de auteur vergelijkingen en metaforen om haar verhaal te stofferen: haar schrijfstijl is aangenaam, eenvoudig en rustig. Het verhaal is, in de twee verhaallijnen, chronologisch opgebouwd waardoor een zeer duidelijk beeld ontstaat van Entgen en haar wereld. Het boek is op geen enkel moment saai of langdradig, integendeel: door het rustige tempo krijg je als lezer de tijd om jezelf een beeld te vormen van de gebeurtenissen.
Wat mij vooral is bijgebleven en wat ook een positieve invloed gehad heeft op mijn beoordeling, is het deel waarin Smit ingaat op ‘goed en kwaad’.
“Wat ik eerder nooit begreep is waarom God Adam en Eva uit het paradijs verbande toen ze de vrucht aten van de boom van kennis van goed en kwaad. Het was toch juist de belangrijk om dat onderscheid te kunnen maken? […] Misschien is de kennis, of liever gezegd het oordeel, over goed en kwaad geen beletsel voor het kwaad, maar juist de bron ervan. […] Misschien berust het kwaad op een vergissing van de dader op de vraag wat het goede is.”
Deze overdenkingen die bij monde van Entgen in het verhaal zijn opgenomen, zetten aan tot nadenken omdat ze te reflecteren zijn op het heden en ons de vraag te stellen: leren mensen wel uit het verleden? In dit verband kan ik aanraden om in Leven & Lot van Vasili Grossman hoofdstuk 16, deel II (blz.407-415) eens te lezen: schitterend.
De heks van Limbricht is niet alleen een boek over heksen en hun lot. In een prachtig en krachtig verhaal confronteert Smit ons met het verleden waarin macht en geld een maatschappij beheerste en waarin ‘andersdenkenden’ op gruwelijke wijze de mond gesnoerd werd. Heeft de huidige, moderne maatschappij zijn lessen getrokken uit het verleden, uit het verhaal van Entgen, of zijn de verwerpelijke praktijken uit vorige eeuwen alleen maar gemoderniseerd?
Smit heeft Entgen Luijten een stem en de eer gegeven die zij verdient: elke mei bloeit voor haar, en voor al de vrouwen die in drommen achter haar staan, de witte jasmijn.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
