Een koffiegeschiedenis
[Recensie] Dave Eggers huppelt graag heen en weer tussen fictie en non-fictie. Na een paar romans was het dus tijd voor De monnik van Mokka, het waargebeurde verhaal van een Jemenitische Amerikaan die de boeren van zijn voorvaderlijke land welvaart bracht, en een bijzonder boeiende geschiedenis van de koffie bovendien.
Mokhtar Alkhanshali was een missionaris zonder missie. Hij was vooraan de twintig, een Amerikaan van Jemenitische afkomst die als kind wegdroomde bij de boeken van Harry Potter en hoopte ooit weg te geraken uit de overbevolkte flat die hij met zijn ouders, broers en zussen deelde, net zoals Harry erin was geslaagd uit zijn trapkast te ontsnappen. Alleen wou dat maar niet lukken. En dus was hij portier geworden in Infinity, vier dure woontorens met een fantastisch uitzicht over de baai van San Francisco. Eindeloos deuren openen en dubbel knippen voor rijkelui die amper oog voor hem hadden, leek zijn lot te zullen worden, tot een vriendin hem op het standbeeld aan de overkant van het plein wees: een Arabier van wel zes meter hoog met een kop koffie in de hand. Daar wou Mokhtar het fijne wel van weten, en dus ging hij het gebouw binnen waar die Arabier voor stond. Ooit was dat het hoofdkantoor van de Arabian Coffee and Spice Mills, de firma die koffie op grote schaal populair maakte in de V.S. Waar haalde ze haar bonen vandaan? Uit Jemen, en daarmee had Mokhtar zijn missie gevonden.
Mokhtar is het hoofdpersonage uit De monnik van Mokka, het nieuwste boek van Dave Eggers. Na de romans De cirkel en Helden van de grens bleek deze nog eens toe aan een stevige brok non-fictie en dus boog hij zich over het leven van deze kleine koffie-ondernemer met grote ambities. Eggers heeft immers iets met non-fictie. In 2000 debuteerde hij met het autobiografische Een hartverscheurend verhaal van duizelingwekkende genialiteit. Later volgden Wat is de wat, het verhaal van een Zuid-Soedanese vluchteling en Zeitoun, waarin hij een Syrische migrant volgde op zijn messiaanse tocht doorheen het door Katrina praktisch weggespoelde New Orleans, waarna de man als cynische dank meer dan drie weken zonder enige uitleg vastgehouden werd door de politie. Het voorval luidde het einde van zijn bedrijf en zijn huwelijk in.
De monnik van Mokka is een veel optimistischer verhaal. Natuurlijk zitten er wel een paar scènes in waarin de Amerikaanse politie zich niet zo netjes gedraagt en de buitenlandpolitiek van de V.S. wordt subtiel door de mangel gehaald. Dit nalaten zou immers van een al te grote naïviteit getuigen. Afgezien daarvan is Mokhtars levensverhaal echter een echte American dream, van rags to riches, of om het iets preciezer toe te spitsen, van portier in het Infinity tot bewoner van een van de imposante appartementen erin.
En dat dus allemaal door dat beeld van die Arabier met een kopje koffie in de hand. Mokhtar geraakt zo geïntrigeerd door hem dat hij zich gaat verdiepen in de geschiedenis van de teelt en de handel van koffie. De eerste mensen die een slap aftreksel dronken van de pitten van de koffieplant, waren de Ethiopiërs, ontdekt hij. Vreselijk spul moet het geweest zijn, aangezien zij de rauwe bonen gebruikten, maar het verschafte energie, en daar was het allemaal om te doen. Het idee om die bonen te branden en daar dan een drankje mee te maken, kwam vijf eeuwen geleden op bij de in Mokka wonende soefigeestelijke Ali Ibn Omar al-Shadhili. Zijn brouwsel sloeg aan. Zozeer zelfs dat Mokka in de eeuwen daarna de grootste koffiehaven ter wereld werd, en het land waarin Mokka lag, Jemen dus, de grootste koffieproducent.
Eggers is op zijn best in de hoofdstukken die expliciet over de geschiedenis van de koffie gaan. In Jemen besefte men heel goed dat anderen ook wel een graantje van hun rijkdom wilden meepikken. Daarom werd er angstvallig op toegezien dat smokkelaars geen koffieplantjes in handen kregen. Met veel flair en humor beschrijft Eggers hoe de Nederlanders en de Fransen er toch in slaagden hun eigen plantages aan te leggen. Ook op de vraag waarom koffie in Amerika zo aansloeg, terwijl het toch een kolonie was van die immer thee slurpende Britten, heeft Eggers trouwens een antwoord. Precies omdat thee zo vereenzelvigd werd met die Britten, wilden de Amerikanen er na de thee-opstand van 1773, waarbij vier scheepsladingen blaadjes de haven van Boston werden in gekeild, niet meer van weten.
Dave Eggers beschikt over de unieke gave de actualiteit te koppelen aan een gaaf verhaal. Dat deed hij natuurlijk in Zeitoun en Wat is de wat, maar ook zijn romans blijken niet zomaar in het maatschappelijke luchtledige te zweven. De cirkel wees vijf jaar geleden al op het Big Brother-gehalte van grote internetbedrijven als Facebook en Google. De verkiezing van Trump en zijn beweringen over fake news toonden aan hoe profetisch die roman wel was. Zelfs de groten van Davos lijken hem nu gelijk te geven. Helden van de grens, waarin een moeder met haar kinderen naar Alaska trekt, leek dan weer in te spelen op de hedendaagse terug-naar-de-natuurtrend, waarbij we ons eigen hout hakken en onze eigen worsten draaien. Dat je vandaag de straat kunt leggen met barista’s zegt wellicht iets over de populariteit van koffie.
En dat is niet zomaar een bakje troost, ontdekt Mokhtar. Voor gore drab vang je niets. De grote koffiefirma’s sturen de koffieboeren met een kluitje in het riet en de kwaliteit van de geleverde bonen is navenant. Mokhtar wil echter iets anders. Als Jemeniet wil hij zijn land welvaart schenken en dat kan alleen door specialty-koffie te produceren, de hoogste kwaliteit die de boeren voor een schappelijke prijs kunnen verkopen aan de kleine uitvoerders die de beste koffiebars bevoorraden. Dus neemt hij zich voor naar Jemen te trekken op prospectie. Om au sérieux genomen te worden schaft hij zich een groot Zwitsers horloge, een lederen notaboekje en een bril uit 1941 met zeshoekige glazen aan, en schuift hij zijn zilveren ring met een kormalijn erin aan zijn vinger. Tijdens zijn bezoek aan de eerste plantage is hij vol lof over de planten die hij ziet. Hij bevoelt en besnuffelt ze en krijgt bijna tranen in de ogen van ontroering tot zijn gids hem vraagt wat hij zo speciaal vindt aan die olijfstruik waar hij maar niet af kan blijven. Mokhtar heeft nog veel te leren, en hij doet dat in geen tijd.
In contrast met dit guitige en vertederende portret van Mokhtar in het eerste deel van het boek, krijgen we in het laatste derde een soort reprise van Wat is de wat voorgeschoteld. Eind december 2014 gaat het met de veiligheid in Jemen stijl bergaf. Wanneer de daders van de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo van 7 januari 2015 zich bekennen tot de Jemenitische afdeling van Al Qaida richt de internationale aandacht zich op dit land dat steeds meer in een burgeroorlog wegzinkt. Op vraag van de reguliere Jemenitische president en met medeweten van de V.S. begint Saudi-Arabië in maart te bombarderen. Mokhtar slaat op de vlucht en wat volgt is een verhaal vol blokkades, AK-47’s, angst en uiteindelijk de redding. Het déjà-lu-gevoel is groot en voor ons had het niet gemoeten.
Dat Mokhtars American dream werkelijkheid wordt, weet de lezer al van bij de aanvang. Daar maakt Eggers geen geheim van. Goedkope spanning heeft hij niet nodig om een goed boek te schrijven, net zomin als verrassende vertelstandpunten of een amalgaam aan ingewikkelde flash-backs en flash-forwards. Eggers is wat dat betreft een klassieke schrijver die zijn alwetende verteller een chronologisch verhaal laat brengen. Maar Eggers zou Eggers niet zijn, als er geen addertje onder het gras zat. Zijn ode aan de American dream bevat ook een waarschuwing, en die krijgen we te horen uit de mond van Mokhtars grootvader Hamood. Vergeet niet dat geld altijd een middel moet blijven en nooit een doel op zich mag worden, zegt hij tegen zijn kleinzoon, en voorkom dat het de macht over je ziel of je hart overneemt. Eggers heeft die boodschap begrepen, want een deel van de opbrengst van de verkoop van zijn boek schenkt hij aan de Mokha Foundation die de levensomstandigheden in Jemen wil verbeteren.
—
Eerder verschenen in De Morgen
