Wantrouwen jegens het menselijke
[Recensie] “Ik herinner me de oorlog als de beste tijd van mijn leven”, vertelt Sofja K-vitsj, een Russische gewondenverzorgster die tijdens de Tweede Wereldoorlog een amourette beleefde met haar getrouwde bataljonscommandant. “Ik heb onze dochter alleen grootgebracht. De oorlog was uit, de liefde ook.”
De Wit-Russische Svetlana Alexijevitsj, die vorig jaar de Nobelprijs voor de Literatuur won, kan als geen ander grote gebeurtenissen tot leven brengen aan de hand van persoonlijke verhalen. Of het nu de Tsjernobyl-ramp, het uiteenvallen van de Sovjet-Unie of de oorlog in Afghanistan betreft: Alexijevitsj is vooral benieuwd naar de verhalen van gewone mensen. Dat blijkt ook wel uit haar uit 1983 daterende debuut De oorlog heeft geen vrouwengezicht, dat nu prachtig in het Nederlands is vertaald. Alexijevitsj’ werkwijze bracht haar begin jaren tachtig in conflict met de Sovjetautoriteiten die meenden dat ze probeerde de Russische oorlogsheldin te ‘onttronen’ met haar boek over vrouwen die meevochten in de Tweede Wereldoorlog. “Wie gaat er na zo’n boek nog vechten?”, vroeg de censor aan Alexijevitsj.
Het is moeilijk de censor op dat punt ongelijk te geven: na het lezen van Alexijevitsj’ boek vergaat je de lust om te vechten – voor zover u die als pacifistisch Amnesty-lid überhaupt al had – volkomen. De anekdotes van de vrouwen zijn vaak gruwelijk. Zo verhaalt een verpleegster van de keer dat ze het vlees van een man met een versplinterde arm moest doorknagen om de stomp te kunnen afbinden. “Ik had geen mes en schaar meer”, verontschuldigt ze zich. “Die waren uit mijn tas gevallen.”
Zo staat het boek vol met gruwelijke, prachtige, schokkende en romantische herinneringen. Niet alles is even spannend of interessant, maar net op het moment dat de aandacht van de lezer dreigt te verslappen, komt Alexijevitsj weer op de proppen met een geweldig verhaal waarmee ze een gezicht geeft aan een vrouw die tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog meevocht in het Rode Leger.
Niet dat alle vrouwen destijds even makkelijk meewerkten. Alleen aan tafel met Alexijevitsj gaven ze vaak hun diepste zielenroerselen bloot, maar als er anderen bij zaten – een echtgenoot – of als duidelijk werd wat de schrijfster wilde publiceren, krabbelden ze terug. Dan kozen ze liever voor de officiële, heldhaftige, door de overheid gesanctioneerde lezing van de oorlog. “Elke keer trof me het wantrouwen jegens het simpele en menselijke”, schrijft Alexijevitsj daarover. “De wens het leven te vervangen door het ideaal, de gewone warmte door koude glans.” Het is een grote verdienste van Alexijevitsj dat zij zich niet door dat wantrouwen heeft laten weerhouden.
Ook verschenen in Wordt Vervolgd
