Het goud van de Joden van Thessaloniki
[Recensie] Een van de gruwelijkste gebeurtenissen in de aan gruwelijkheden niet bepaald arme Tweede Wereldoorlog was de vernietiging van de joodse gemeenschap in Thessaloniki. De Duitse bezetter – om eens een eufemisme te gebruiken – liet de joden weten dat ze hun lot voor veel goud konden afkopen, waarop zij eerst een vermogen betaalden en daarna evengoed werden afgevoerd. Afgevoerd naar wat de Duitsers aankondigden als het door hen op de Sovjet-Unie veroverde Baltische gebied. Het joods museum in Thessaloniki toont foto’s van mannen die in de hete Griekse zon gymnastiekoefeningen moesten doen, zogenaamd om te kijken of ze wel sterk genoeg waren voor hun nieuwe leven. Ik hoef niet uit te leggen dat de treinen hen niet vervoerden naar Riga of Vilnius.
Het joods museum bevat niet zo heel veel materieel erfgoed. De Duitsers hebben de joodse gemeenschap, ruim 50.000 mensen groot, niet alleen uitgeroeid maar ook uit het verleden weggewist. De joodse begraafplaats, ruwweg op de plek van het huidige archeologische museum, is compleet vernietigd en je krijgt het als bezoeker te machtig als je in dat museum ziet hoeveel oudheden als provenance ‘voormalig joodse begraafplaats’ hebben. Degenen die terugkeerden, wachtte een kille ontvangst: niet alleen waren ze hun bezittingen kwijt, maar hun huizen waren vergeven aan hun medeburgers en de regering had zaken aan het hoofd die misschien niet belangrijker waren maar wel urgenter, zoals de burgeroorlog. Veel Griekse joden reisden daarom door naar het Britse mandaatgebied in Palestina, wat Thessaloniki’s oude bijnaam ‘Moeder van Israël’ een wrange nieuwe betekenis gaf.
Kan een gebeurtenis als deze de achtergrond vormen voor een detectiveroman? Het is lastig, maar Philip Kerr heeft al talloze keren bewezen dat het kan. Zijn voornaamste personage, de anti-held Bernie Gunther, is een hard-boiled detective die in vooroorlogs Berlijn zeer tegen zijn zin enkele zaken moet oplossen voor Nazi-kopstuk Heydrich. Die weet weliswaar dat Gunther de nazi’s haat als de poorten van de hel maar heeft af en toe een gewoon goede agent nodig. In latere romans zwerft Gunther naar Argentinië en de Caraïben en blijkt zijn eerdere betrokkenheid bij het nationaalsocialisme een garantie dat hij steeds opnieuw in de problemen raakt. Het aardige is daarbij Gunthers voortdurende zelfbegoocheling: hij vindt zichzelf cynisch, terwijl de lezer in de gaten heeft dat hij een beter mens is dan hij van zichzelf weet. Ik vond Field Grey het beste deel uit de reeks, maar ik zou u adviseren te beginnen met de Berlijnse boeken.
[hierna enkele spoilers]
Greeks Bearing Gifts verscheen eerder dit jaar en is helaas niet het sterkste deel. De plot over het goud dat de joden van Thessaloniki moesten opbrengen en dat nooit meer is teruggevonden, bevat teveel toevalligheden. Zo verhindert een bijna-hartaanval dat Gunther een achtervolging afrondt en de zaak oplost voordat hij zelf in moeilijkheden raakt. Nu duurt het boek nog twee derde langer. Aan het einde wist ik van twee subplots nog altijd niet hoe die waren verbonden met de hoofdplot: misschien waren ze opgenomen om het portret van Gunter wat kleur te geven (het einde suggereert dat Kerr daaraan veel was gelegen), misschien hadden ze iets te maken met de eigenlijk handeling (wat je eigenlijk wel verwacht bij Kerr) en had ik het niet goed begrepen. Het stoort gelukkig niet werkelijk.
Wél storend vond ik het simplistische gebruik van Griekenland als decor. Eén van Kerrs troeven is zijn grondige documentatie, maar dit keer is die tegelijk te beperkt en te nadrukkelijk. Te beperkt: hij verwijst vooral naar het klassieke erfgoed terwijl de Grieks-orthodoxe traditie, de strijd tegen de Turken en de Burgeroorlog weliswaar niet geheel onvermeld blijven, maar nogal worden overschaduwd. Zelfs de oprichting van de Europese Economische Gemeenschap – het verhaal speelt in 1957 – krijgt meer aandacht. Te nadrukkelijk: de verwijzingen naar de klassieke cultuur zijn er vaak met de haren bij gesleept, zoals in de titel, die nergens op slaat. Of neem de priester van wie wordt gezegd dat hij eruitziet als een Dorische zuil.
Je herkent als lezer te gemakkelijk het receptenboekje: Kerr heeft een goede plot in elkaar geschroefd, kruidt het verhaal door om de zoveel woorden wat couleur locale in te voegen en kiest daarbij voor steeds hetzelfde type informatie. Dit gemünstermann had ik niet verwacht van een routinier als Kerr.
Die routine staat ondertussen garant voor een boek dat boeiend blijft en uitloopt op een mooi einde, waarin Gunther ook zelf in de gaten krijgt dat hij een beter mens is dan hij wilde weten. Gunther krijgt de gelegenheid nog iets te doen dat goed is en niet toevallig is het laatste woord van het boek ‘atonement’. Deze afloop verraste me, maar toen bedacht ik dat Kerr eerder dit jaar is overleden. Misschien heeft hij zijn personage een mooi einde gegund – en dat verklaart dan het positieve zelfinzicht dat doorbreekt – en heeft Kerr het boek niet helemaal meer zo breed kunnen documenteren als hij wilde.
Ondertussen biedt ook Greeks Bearing Gifts, welke zwakten het ook heeft, datgene wat alle boeken over Bernie Gunther een meerwaarde gaf: een goed gebrachte geschiedenisles over de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en over de lange nasleep daarvan.
Bedankt Philip.
—
Eerder verschenen op mainzerbeobachter.com
