Mysogenie, het gevolg van een systeem
[Recensie] “Ik wil er niet zielig over doen, maar ik heb wel overwogen om voor de trein te springen’’, zegt Ruut Weissman in een documentaire met de veelzeggende titel Ruut Weissman: de hoofdpersoon. Een aantal studenten van de Amsterdamse Theaterschool hadden de regisseur beschuldigd van seksueel overschrijdend gedrag.
Deze uitspraak wekte aanvankelijk medeleven bij me op. Het moet afschuwelijk zijn als iemand je beschuldigt van seksuele intimidatie terwijl je nergens van weet!
In haar boek Down Girl bestempelt de in Amerika gevestigde filosofe Kate Manne zo’n reactie als ‘himpathy’. Onderzoek wijst uit dat zowel mannen als vrouwen sneller sympathie hebben voor mannen. We vinden mannelijke docenten vaak beter, mannelijke politici sympathieker, en zelfs mannelijke criminelen zieliger dan vrouwelijke.
Himpathy zit diep. De himpathy die Weissman oproept zit zelfs zo diep dat je de aantijgingen van de theaterstudenten er bijna bij vergeet.
Veroordeling
Het fenomeen himpathy is volgens Manne onderdeel van een veel breder controlemechanisme waardoor vrouwen moeilijker hun recht kunnen halen. Doen ze dat wel, dan lopen ze kans op een keihard veroordeling: ze leiden aan aangeleerde hulpeloosheid of hysterie of handelen vanuit oneigenlijke motieven.
Sinds lezing van Down Girl zie ik hoe makkelijk vrouwen in diskrediet worden gebracht. Zo ook in de film van en over Weissman. Indirect beschuldigt hij de studenten van wraak omdat hij hun acteerprestaties negatief heeft beoordeeld. Manne zou zeggen dat Weissman hier een bekend script volgt, waardoor niet zij, de aanklagers, maar hij zelf in het centrum van hun verhaal komt te staan. Als een actrice het woord ‘beschadiging’ in de mond neemt, wordt hij laaiend.
Wie een slachtofferverhaal vertelt, krijgt een veeleisende hoofdrol. Je moet zowel sociaal als mentaal stevig genoeg zijn om het woord te nemen. Om jezelf te profileren als slachtoffer van andermans daden.
Misogynie
Vrouwelijke slachtoffers delven al snel het onderspit, zegt Manne, die ook wel de filosofe van #MeToo wordt genoemd. Dat verklaart zij uit de logica van de vrouwenhaat of wel misogynie. Die logica is een kenmerk van de patriarchale orde die individuen straft als ze niet aan impliciete regels voldoen.
Die regels behelzen dat vrouwen iets verplicht zijn aan mannen. Kort samengevat: vrouwen moeten vooral geven. Zorg, emotionele steun, troost, vertier, seks. Mannen zijn gerechtigd deze zaken te verwachten en te nemen. Dat nemen gaat ook over het woord nemen, aandacht eisen, goede sier maken. Zodra vrouwen hetzelfde doen, lopen ze risico. Omstanders m/v kunnen twijfelen aan hun integriteit, of gaan hun uiterlijk en sekse beschimpen.
Bijna alle vrouwelijke politici, columnisten, twitteraars en Instagrammers kunnen meepraten over de persoonlijke, niet-inhoudelijke vernederingen en beledigingen, micro-agressies of mansplaining die hen ten deel vallen als ze zich uitspreken. Iedereen heeft hierover haar eigen anekdotes.
Manne erkent zeker ook uitsluiting op grond van kleur en seksuele voorkeur. Ze analyseert ook hoe racisme in de VS samenhangt met vrouwenhaat. Toch zijn die voor haar ondergeschikt aan hoe misogynie de verhoudingen tussen de seksen regeert, zowel in de politiek, als op het werk en in huis.
Down Girl is een filosofische bestseller die me van binnen heel stil heeft gemaakt. Hij herinnert me aan honderden kleine en grote verhalen vol agressie en machteloosheid, van anderen en van mijzelf. Bovendien raakt dit boek de tijdgeest doeltreffend, nu rechts-extremisten en conservatieve christenen in zowel VS als Europa zich steeds openlijker vrouwonvriendelijk, racistisch en homofoob tonen en #MeToo tegelijkertijd op het toneel verschenen is.
Steeds dezelfde stelling
Hoe teleurstellend is daarentegen Manne’s tweede boek. Entitled concretiseert haar theorie met uitsluitend Amerikaanse voorbeelden. Treurigstemmend is de opsomming van de aanspraken die mannen doen op seks, op bewondering, op gezondheidszorg, in de politiek. Het is een aspectenverhaal dat steeds dezelfde stelling illustreert.
In het Nederlands is Entitled vertaald als Man en macht, waarmee de kern van Manne’s boodschap volkomen verkeerd wordt geïnterpreteerd. Deze vertaling suggereert dat het boek vooral over individuele mannen gaat, terwijl het centrale onderwerp juist een andere is: de maatschappij is zo georganiseerd dat je je makkelijker thuis voelt als je een man bent en vooral als je wit bent.
Daarom is entitlement zo’n treffend begrip. Het benadrukt de normatieve kant van het maatschappelijk bestel. Een ingewikkeld systeem dat sommigen het recht toekent te spreken en te handelen, en krijgen wat ze verlangen en anderen straft.
Die straf kan sociaal zijn, uitsluiting en belediging, maar ook psychologisch, in de vorm van schaamte, zelfhaat of faalangst. Zie bijvoorbeeld die vervelende discussie over deeltijdwerk die vrouwen steeds opnieuw in de positie brengt van ‘niet goed genoeg zijn’. Waarom?
Manne besteedt in beide boeken veel aandacht aan Trump en zijn entourage die seksisme laten samengaan met wat white supremacy heet. Haar theorie is massief en allesomvattend: je gaat het pas zien als het door hebt, en dan stik je er bijna in.
Voor Manne is misogynie geen psychologische eigenschap van mannen, maar het gevolg van een systeem. Niet voor niets vergelijkt Manne de patriarchale orde met een elektrische halsband die een hond een schok geeft om hem te disciplineren. Als deze disciplinering op alle niveaus van vrouwenlevens doorwerkt, en als die zo complex is, hoe moet je daar tegen vechten? Politieke actie volstaat niet.
Sceptisch
Kate Manne is pessimistisch, maar sinds ze een dochter heeft, gelooft ze in een opvoeding die haar kind leert wat haar rechten zijn, maar ook wat haar white privilege inhoudt. Daar ben ik nogal sceptisch over. Zelf put ik meer hoop uit creatief onderzoek van machtsverhoudingen die zo diep doordringen in al onze relaties. Zoals bij het Netflix-sprookje The Queen’s Gambit, waarin het schaaktalent Beth alleen maar mannen treft die haar ondersteunen, stimuleren, bewonderen. Of zoals in The Assistent die het roofdiergedrag van hooggeplaatste mannen als Harvey Weinstein filmt vanuit het perspectief van een onmachtige getuige. En bij makers als regisseur Judith de Leeuw en de hoofdrolspelers van Ruut Weissman: de hoofdpersoon. Deze creatieve geesten produceren niet alleen prachtige films, maar blazen ook zuurstof in het geloof dat onrechtvaardige verhoudingen ten goede kunnen veranderen.
—
Eerder gepubliceerd in Trouw en op Tanny Dobbelaar
