Filosoof Mogobe Ramose over democratie en de toekomst van Afrika
[Interview] Vergeet rijkdom vergaren en er op je oude dag van genieten, een mens heeft maar één taak in het leven, aldus de Zuid-Afrikaanse filosoof Mogobe Ramose, en dat is het goede doen. Ons bestaan is een reis met als ultieme doel een volwaardig mens te worden, samen met anderen.
“Afrika heeft de wereld nog veel te bieden,” zegt hij, “Het kortzichtige egoïsme van de westerling zal zijn ondergang worden en als we pech hebben sleurt hij de aarde in zijn neergang met zich mee. Maar Afrika heeft daar een antwoord op: ubuntu.” Mogobe Ramose is een Zuid-Afrikaanse filosoof, opgeleid in Leuven en tegenwoordig hoogleraar in Pretoria. Hij kent dus zijn Plato, Aquino en Descartes, maar hij is net zo goed thuis in het Afrikaanse denken, getuige zijn boek Ubuntu, Stroom van het bestaan als levensfilosofie.
Afrikaans denken?, vraagt u zich nu misschien af, en daarmee toont u zich meteen een kind van het Westerse kolonialisme dat ervan uitgaat dat er maar één soort denken is: het Europese. “Het misprijzen voor de Afrikaanse filosofie getuigt volgens mij alleen van de onwetenheid van het Westen,” zegt Ramose hierover. “In de ogen van het Westen bestond ‘ubuntu’ trouwens heel lang niet eens. Het koloniseerde Afrika en bande ieder autochtoon denken meteen uit. Er werd onderwijs ingevoerd volgens de westerse paradigma’s en dat is er vandaag nog steeds. Als filosoof kan ik het daardoor met mijn Westerse collega’s makkelijk hebben over Socrates en Aristoteles, maar wanneer ik ubuntu ter sprake breng, klappen ze dicht. Bijgeloof, zie ik hen dan denken, maar dan vergeten ze dat iets bijgeloof noemen alleen maar wijst op de arrogantie van het ene geloof tegenover het andere. Wanneer een christen ubuntu bijgeloof noemt stelt hij zijn eigen geloof boven dat van de Afrikaan, terwijl deze in mijn ogen allebei evenveel waard zijn.”
Maar wat is ubuntu dan precies?
“Het goede,” antwoordt Ramose laconiek, “en onze opdracht dit goede iedere keer weer te kiezen, samen met anderen. De westerse filosofie is gebaseerd op wat Descartes zei: cogito ergo sum, ik denk, dus ik besta. De Afrikaanse filosofie zegt daarentegen: cognatus ergo sum, ik ben met anderen verbonden, dus wij bestaan.”
Geen mens zonder gemeenschap?
“Precies, dat is de essentie van de Afrikaanse filosofie. Het concept van het individu zoals het Westen dat kent is haar totaal vreemd. Wanneer wij pas mens worden door samen te zijn, is het onze taak om een manier te vinden om samen te leven. Hier komt de ethiek dus om het hoekje kijken, en dat is precies ubuntu: de ethiek van het samenleven, en daar hebben de tien geboden echt niets mee te maken (lacht).”
Maar wat dan wel? Hoe bepaal je wat goed is?
“Dat wat ons tot mens maakt. Ubuntu is geen regelsysteem gebaseerd op verboden van het type ‘Gij zult dit of dat niet doen’. Dat is typisch voor een statische visie op de wereld, terwijl ubuntu juist de dynamiek van het bestaan erkent. Leven is bewegen, dansen en veranderen. Wat dat goede is dat je moet doen zal je wel zien wanneer het zo ver is. Dat moet je niet in stenen tafelen proberen beitelen. Wanneer je beslist hebt iets te doen en je nadien tevreden kunt zijn dat dit het goede was, zit je op de juiste weg. Op voorhand kun je dat niet weten. Je moet trouwens niet alleen voor je medemens, maar ook voor je leefomgeving het goede doen. Je moet dus ook het welzijn van een ezel nastreven, want net als jij is hij hier terechtgekomen zonder dat daar zelf voor te kiezen. Geen enkel levend wezen heeft ervoor gekozen om te bestaan. Waarom zou het ene wezen dan meer waard zijn dan het andere?”
Maar hoe weet je nu wat de doen als je pas nadien ziet of het goed is? Hoe kun je dan je daden plannen?
“Waarom maken we het onszelf toch zo moeilijk door zaken op voorhand te plannen? We hebben toch ook niet gepland om geboren te worden? Nee, zo moet je niet in de wereld staan. Neem een voorbeeld aan een kind. Wanneer je iets belooft aan een kind en nadien je belofte niet houdt, zal dat kind teleurgesteld zijn, ook al heeft het nooit filosofie of ethiek gestudeerd. Wat goed of kwaad is, leer je niet op school, dat voel je, dat zit diep binnenin dat kind. Noem het intuïtie als je wil, maar je kunt er niet omheen.”
“Ook onze voorvaderen en degenen die nog niet geboren zijn maken deel uit van de gemeenschap, schrijft u in uw boek, en we moeten rekening met hen houden in ons handelen. Hoe staat u dan tegenover zelfbeschikkingsrecht?
“Dat is een vreemd idee in de Afrikaanse filosofie, net zoals de universele mensenrechten trouwens, nog zo’n westerse uitvinding. Wanneer je beseft dat je veel te danken hebt aan degenen die je zijn voorgegaan en dat je verantwoordelijk bent voor degenen die na je komen, sta je anders in het leven. Dan maak je deel uit van een lijn. In het Westen zien mensen zich als individuen. Wanneer zij sterven, sterft de wereld met hen. Wat maakt het dan uit of je begraven, gecremeerd of gewoon in het kanaal gegooid wordt? Je nabestaanden vinden het trouwens ook niet nodig om naar je uitvaart te komen. Daarvoor hebben ze het te druk, of misschien hadden ze juist een citytrip geboekt. (lacht) Dat zal iemand die het bestaan ziet als de continuering van een relatie nooit doen. In ubuntu is de dood dan ook geen einde. De doden leven voort, onzichtbaar, en ze beïnvloeden de daden van de levenden. Daardoor blijven ze ook verantwoordelijk voor hetgeen ze achtergelaten hebben, zoals een vruchtbare aarde bijvoorbeeld. Daar ben ik hen dankbaar voor, en op mijn beurt ben ik verantwoordelijk om hetzelfde te doen voor degenen die na mij komen. Wanneer je een Trump bent en dus dat concept van gemeenschap niet eert, kunnen degenen die na je komen je gestolen worden. Zij vinden een verschroeide aarde? Pech voor hen. Trump kan dit doen omdat hij iedere notie van dankbaarheid of respect ontbeert.”
Is dit niet hetzelfde als respect hebben voor de traditie?
“Natuurlijk, maar welke westerling heeft daar vandaag nog respect voor? Traditie is iets oubolligs en irrationeels waar je zo snel mogelijk vanaf moet geraken. Nee, wie mee is met zijn tijd wil juist breken met de traditie. Bij de Tswana moeten meisjes en jongens deelnemen aan een besnijdenisritueel om lid te worden van de gemeenschap. Hun bloed is het offer dat hen doet aansluiten bij de stroom van hun volk. Als volwaardige leden van de gemeenschap kunnen zij daarna trouwen en zelf kinderen verwekken. Het westen gaat op de achterpoten staan bij zo’n besnijdenisritueel. Ik noem dat westerse onwetendheid.”
Van Nelson Mandela wordt gezegd dat hij zich liet leiden door ubuntu. Wat was dan zo specifiek ubuntu aan hem?
“Hij hield van ubuntu omdat hij erin opgegroeid was, maar dat wil niet zeggen dat hij ook altijd handelde in de geest ervan. Ubuntu betekent niet alleen dat je altijd het goede doet, maar ook dat je dit doet in lijn met het verleden en de toekomst. Misschien is het niet slecht om hier terug te keren naar het kind dat wist wat goed en slecht was zonder dat het daar ooit les over had gekregen. Wat we daar uit kunnen leren is dat je als mens altijd oprecht moet zijn. Wie in de lijn van ubuntu wil handelen moet zich altijd afvragen of hij wel oprecht is tegenover zichzelf. Dat is belangrijk omdat je dan niet in staat bent tegen anderen te liegen. Oprechtheid is dus de standaard voor ethisch gedrag.”
Ok, en nu terug naar Nelson Mandela.
“Mandela wist dat de blanke veroveraars van Zuid-Afrika misdadigers waren. Zij stichtten een staat waar er geen was en legden er hun wil op. We weten allemaal dat de veroveraars geen lading land meebrachten in de buik van hun schip. (lacht) Nee, ze vonden dat hier, maakten er zich meester van en noemden het Zuid-Afrika. Van de bewoners maakten ze slaven. De filosofie steunde hen daarin trouwens, aangezien Aristoteles zelf slaven had en de pauselijke bul Romanus Pontifex zei dat degenen die zich niet wilden bekeren beter gedood konden worden. Ik verover, dus ik besta, verbasterden de kolonisten Descartes. De eerste Zuid-Afrikaanse grondwet bepaalde dat het parlement de hoogste macht had. Dat bleef meer dan drie eeuwen zo. Het werd zelfs nog eens herbevestigd in de grondwet van 1961. Omdat in de jaren tachtig en negentig het tij duidelijk aan het keren was en er vrije verkiezingen zouden komen waardoor het parlement zwart zou kleuren stapten de blanken uiteindelijk af van de parlementaire suprematie en voerden ze in 1996 een grondwettelijk systeem in dat een rem kon zetten op wat het parlement besliste. Bovendien bouwden ze een besluit in waarin gezegd werd dat bezittingen niet aangeslagen mochten worden door een nieuw parlement. Wiens bezit, vraag ik me dan af. Dat van de kolonisten natuurlijk. Mandela wist dat ook, maar hij legde zich neer bij die grondwet en sloot dus een compromis dat allesbehalve ubuntu was. Want wat zegt ubuntu? Dat gerechtigheid nooit stopt en verjaring niet bestaat. De diefstal van de kolonisten kan dus niet vergeten worden. De tijd heelt de wonden niet. Die kunnen alleen genezen door het verleden recht te zetten.”
Mandela had dus alle blanke bezittingen terug moeten geven aan de zwarten?
“Inderdaad. Hij had moeten zeggen dat in het verleden misdaden waren begaan die dringend rechtgezet moesten worden.”
Maar dat had tot een burgeroorlog geleid? Precies om die te voorkomen werd in 1996 toch de Waarheids- en Verzoeningscommissie opgericht?
“Je rekent niet af met het verleden door te doen alsof bepaalde zaken er opeens niet meer toe doen. Men gebruikte toen trouwens een bijzonder merkwaardig verzoeningsconcept, en dat op twee vlakken. Het idee van verzoening is heel erg christelijk. Jezus is op aarde gekomen om alle mensen van alle tijden met god te verzoenen. Ik noem dat geen religie, dat is een stofzuiger. (lacht) Maar het woord verzoening – reconciliation in het Engels – heeft ook een boekhoudkundige betekenis. Om de zoveel tijd moet je als onderneming een ‘bank reconciliation statement’ opmaken. Debet moet precies gelijk zijn aan credit. Anders heb je een probleem. Wanneer het echter klopt kun je je boeken sluiten en het verleden vergeten. De Truth and Reconciliation Commission (TRC) combineerde dus religie en economie om de zwarten duidelijk te maken dat ze niets meer moesten verwachten van het verleden. Die zaak was afgesloten en voortaan zouden we alleen nog maar naar de toekomst kijken. Alleen waren ze vergeten dat voor ubuntu gerechtigheid niet verjaart. De TRC zat trouwens nog met een ander probleem. Normaal zou je verwachten dat een commissie als deze voorgezeten zou worden door iemand met een juridische opleiding, zoals een rechter of een advocaat, maar wat zag je? De voorzitter was een bisschop, Desmond Tutu. En zijn vervanger – voor het geval hem iets zou overkomen – ook, Alex Boraine. De boodschap was duidelijk: de besluiten van deze commissie worden door god hemzelve bekrachtigd. Daar viel dus niets tegenin te brengen. Alleen is de realiteit anders. In theorie zijn alle plooien gladgestreken, alleen voelt niemand dat zo aan. De straten van Pretoria liggen vol daklozen, blanken en zwarten. Zij hebben niets gehad aan de TRC.”
In feite loopt u niet zo hoog op met de democratie, schrijft u. Het Westerse meerpartijenstelsel werkt niet en u houdt een pleidooi voor de eenpartijstaat.
“Daar staat u van te kijken hé. (lacht) U denkt wellicht dat de Westerse democratie het beste systeem ter wereld is, maar u bent zoals alle westerlingen blind en doof voor de waarheid. Er bestaat ook zoiets als de bantoecratie. Eeuwen voor de Grieken het woord democratie bedachten, wisten wij al hoe je een gemeenschap moet besturen: door overleg. Het Westen is al honderden jaren de oude Griekse democratie aan het exporteren, alsof de hele wereld erop zit te wachten en daar voordien nooit een politiek systeem bestond. Het probleem met die democratie is dat ze alleen voor verdeeldheid zorgt. De verschillende partijen hebben hun eigen ideeën en daar blijven ze bij, wat er ook gebeurt. Er wordt oppositie gevoerd louter omwille van het voeren van de oppositie. Iedereen werkt iedereen tegen en het zal wel geen toeval zijn dat zelfs Duitsland tegenwoordig niet meer in staat blijkt een regering te vormen. Mijn alternatief is dat mensen samen praten tot ze een consensus bereiken en die daarna ook samen uitvoeren.”
Maar werkt dit wel op grote schaal? In het oude Athene werden de beslissingen genomen door de gemeenschap, maar kun je dit ook wanneer je het bijvoorbeeld over de EU hebt? Wie zal dan deelnemen aan de vergadering die tot een consensus moet komen?
“Het volk natuurlijk, en zijn vertegenwoordigers op lokaal vlak. Waarom heeft het Westen al die verschillende bestuurlijke niveaus? Je hebt gemeenten, provincies, gemeenschappen en een centrale overheid. Wat is het nut van een dergelijke verticale structuur? Nigeria wordt door de gemeenschappen bestuurd, en de bevolking van dat land is toch niet klein? Angola is net zo groot als heel West-Europa samen. Omvang doet er dus niet toe, maar wel de ethische graad van onze besluiten. Zoals ik al zei komt het altijd op dezelfde vraag neer: ben ik oprecht tegen mezelf in het zoeken naar een goede oplossing voor deze situatie? Wanneer we vooruit willen moeten we samen denken. We hebben geen nood aan mensen met een blauwdruk, maar wel aan mensen die inspelen op de veranderende realiteit en zich aanpassen aan de omstandigheden. Neem bijvoorbeeld West-Europa in de jaren tachtig. Een groot deel van de bevolking was tegen de nucleaire wedloop die toen aan de gang was. Mensen kwamen op straat en protesteerden hevig. Toch konden de democratische partijen dit protest vrolijk naast zich neerleggen. In een consensusmaatschappij zou dat niet waar zijn. Daarin zouden de verschillende standpunten op tafel komen en zou men praten tot men een vergelijk had. Men zou dan een niet-nucleaire weg ingeslagen zijn.”
Zou u Zuma in Zuid-Afrika, Mugabe in Zimbabwe of Kabila in Congo voortbrengsels noemen van de Westerse democratie?
“Zijn zij niet net zo goed verkozen als Trump in Amerika? Iedereen zit nu wel de hele tijd te brullen dat ze hem niet willen, maar die man is wel verkozen met een duidelijk programma, en dat voert hij nu uit. Daarover heeft hij nooit gelogen. Trump is dus niet zo anders dan Kabila. Maar nu je het toch over Congo hebt, weet je nog wie achter de dood van Lumumba zat? Wanneer mensen in Afrika de Westerse democratische regels volgen en dus netjes een leider kiezen, merken ze dat hun keuze nadien ongedaan gemaakt wordt door het westen. Afrikaanse leiders worden al te vaak in het westen verkozen en niet in hun eigen land, waardoor Afrikaanse verkiezingen op de Muppet Show lijken.”
Ubuntu is dus de manier om Afrika terug aan de Afrikanen te geven?
“Niet helemaal. Ubuntu is de manier om Afrika terug te geven aan de mensheid. Want wat is Afrika anders dan de wieg van de mensheid? Ubuntu brengt ons terug naar de plek waar het allemaal begon, toen we nog allemaal broeder en zuster waren.”
Ubuntu is de toekomst van de hele wereld en niet alleen van Afrika?
“Ubuntu zal de problemen van de wereld oplossen wanneer we het maar kunnen opbrengen om oprecht te zijn tegen onszelf. Het is een eenvoudige boodschap, maar tegelijkertijd ook een hele moeilijke, heb ik al gemerkt.”
—
Eerder verschenen in De Morgen
