De levenskunst van Etty Hillesum
[Recensie] Etty Hillesum werd beroemd om haar dagboeken. Andere geschriften zoals brieven zijn daarna ook uitgegeven. Pas in deze eeuw is nog een nieuwe tekst beschikbaar gekomen: een citatenboekje, waarin Etty Hillesum zich laafde aan teksten die twee anderen kozen en waaraan ze zelf citaten toevoegde. Het werpt licht op haar gedachten in de laatste periode dat ze in Amsterdam een min of meer vrij leven leidde.
Het dagboek stopt op 13 oktober 1942. Het was, ooit begonnen uit therapeutische overwegingen, aan zijn einde. Ze had behoefte aan een rustperiode. Sinds enkele maanden werkte ze toen bij de Joodse Raad. Ze had twee verblijven in Westerbork achter de rug. Dat had een diepe indruk op haar gemaakt. In haar dagboek schrijft ze hoe dat voor haar een bevestiging was voor haar van “de laatste en hoogste waarde” van haar leven.
Bijna een maand voor het beëindigen van het dagboek was bovendien Julius Spier overleden. Deze man, die zo’n belangrijke rol speelt in haar dagboeken, was haar minnaar en haar therapeut. Toch stortte zijn overlijden haar niet in een diepe rouw. De verhouding was in de periode daarvoor al losser geworden en ze kon het verdriet een plaats geven in een groter geheel. Bovendien was ze dankbaar dat ze op het moment van zijn overlijden in Amsterdam was, hoewel ze liever haar werkzaamheden in Westerbork voortzette.
Maar na deze indrukwekkende maanden, en aan het begin van haar laatste levensjaar – wat ze zelf uiteraard op dat moment niet wist – was ze toe aan een rustperiode en besloot ze het dagboek te stoppen. In die tijd had Etty veel contact met Henny Tidema, een vrome vriendin. Samen gingen ze voor hen zinvolle citaten overschrijven in een boekje Levenskunst geheten. Het was een uitgave waar voor iedere week een gedrukte citaat op de ene pagina stonden en de andere blanco was gelaten voor eigen tekst.
Het boek heette voluit Levenskunst, gedachten van week tot week. Het was samengesteld door A.J.C. van Seters en uitgegeven bij Ten Have. Het boekje is interessant omdat men daarin kan zien welke gedachten voor Etty Hillesum van belang waren in deze periode waarin de duisternis om haar heen steeds bedreigender en dichter werd en waarover we geen informatie meer kunnen putten uit de dagboeken. Het is daarmee ook de opmaat naar de indrukwekkende brief over een nachttransport die Hillesum in augustus 1943 nog uit Westerbork zou sturen en die als een sleuteltekst geldt.
In Vele mooie woorden hebben diverse auteurs onder redactie van Ria van den Brandt en Peter Nissen de afzonderlijke citaten van Etty Hillesum geanalyseerd en van achtergrond informatie voorzien. Het levert verhelderende artikelen op, die een nieuw licht werpen op het gedachtegoed van Hillesum.
Dit gedeelte wordt voorafgegaan door een facsimile uitgave van het oorspronkelijke boekje met aan de ene kant gedrukte tekst en aan de andere kant de teksten die Hillesum en Tidema toevoegden. Hun handschriften zijn duidelijk verschillend en daardoor is gemakkelijk te onderscheiden wie wat schreef.
Het is waarschijnlijk dat het boekje door Tidema aan Etty gegeven is op haar 29ste verjaardag. Mogelijk heeft Etty haar teksten er vervolgens onder geschreven. Bij een aantal weken doet ze dit niet, maar soms schrijft ze er meer dan een. In totaal heeft Etty Hillesum 43 citaten bijgedragen verdeeld over 34 weken.
Van veel auteurs, zoals Frederik van Eden, Friedrich Rittelemeyer en Albert Verwey zijn een citaat opgenomen. Rilke spant de kroon met elf citaten, gevolgd door Ebba Pauli (6) en Dostojevski (4). Daarna komt de bijbel, Mattheus en Paulus.
Naast de genoemde bijbelgedeelten citeert Hillesum indirect uit het evangelie van Johannes. Ze doet dit via het commentaar van de Duitse theoloog Friedrich Rittelemeyer. Uit de dagboeken is bekend dat Hillesum het werk van Rittelmeyer las, met name in de periode dat zij onder begeleiding van Julius Spier werkte aan zelfverwerkelijking en bewustwording. Rittelmeyer werd, nadat hij in aanraking was gekomen met Rudolf Steiner, een van de oprichters van De Christengemeenschap. Spier was via een vriendin en via zijn ex-vrouw bekend met het gedachtegoed van Steiner. Het is dus goed mogelijk dat hij Etty op het spoor van Rittelmeyer heeft gezet. Het citaat dat zij overschrijft luidt alsvolgt:
“Einen Mensch ist seinem tieferen Wesen
kann ich eigentlich nur erkennen, wenn
ich zugleich mich von ihm aus sehe,
und also auch ein neues Wissen über
mich gewinne, indem ich ihn erkenne,
(Hoe dieper de verinnerlijking, des te meer
wordt kennen tegelijk gekend-worden.
Een mens in zijn diepere wezen kennen
kan ik eigenlijk alleen maar, wanneer
ik tegelijk mijzelf van hem uit bezie,
en zo leer ik ook iets nieuws over
mezelf, doordat ik hem ken.)”
Het citaat is afkomstig uit Rittelmeyers Briefe über das Johannesevangelium. Hillesum gebruikt dit citaat op de dag met het thema ‘vriendschap’.
Co-auteur van Vele mooie woorden Door Brouns-Wewerincke licht de tekst vervolgens toe. Ze schetst de context, hoe hij begrepen kan worden in het geheel van de teksten van die dag. Ook laat ze zien hoe Hillesum in een eerdere fase haar gedachten over de omgang met anderen en over vriendschap vormde. Ze analyseert daartoe ook de teksten hierover in de dagboeken en in brieven. Dit artikel over één citaat is een voorbeeld hoe in Vele mooie woorden de door Hellesum gekozen citaten zijn becommentarieerd.
Na het lezen van dit artikel, en trouwens van ieder van de andere bijdragen, krijgt het citaat onmiskenbaar meer diepte. Op deze manier, zorgvuldig tot je genomen, zijn de teksten niet alleen belangwekkend voor wie zich nog verder wil verdiepen in leven en werken van Etty Hillesum, maar vooral ook bruikbaar voor eigen meditatie. Vijfenzeventig jaar na dato is daardoor Levenskunst weer als meditatiehulpmiddel, met gedachten van week tot week, voor de lezer uit de 21e eeuw beschikbaar.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
