Haantjesgedrag
[Recensie] In het literaire koninkrijk waar Tom Lanoye regeert valt op iedere straathoek wel een tragedie te beleven. Ook in zijn nieuwe roman Zuivering is dat zo. Het is een verhaal over vriendschap, trouw en verraad, geplaatst tegen een herkenbare achtergrond van migratie en radicalisering.
“Hoe groot het bederf ook is, je kunt het keren. Zuivering is mogelijk.” Het zou het levensmotto van Gideon Rottier, de verteller uit Tom Lanoyes nieuwste roman kunnen zijn. Gideon werkt immers voor Extreme Cleansing, een poetsbedrijf dat, zoals de baas graag zegt, begint waar anderen stoppen. Branden en overstromingen zijn hun ding, net als zelfmoorden en jarenlange verwaarlozing natuurlijk. Zij schrobben het bloed van de muren, scheppen met een sneeuwschop dertig jaar verzamelwoede uit woonkamer en keuken, en slaan daarbij als het even kan ook iets scheef.
Gideon is net als Risjaar Drei een fantastische Lanoye-creatie, al is hij natuurlijk wel wat minder kwaadaardig dan Shakespeares beruchte vorst. Gideon is eerder het type van de stille onderkruiper. Er zijn gecastreerde katers die meer aandacht trekken wanneer ze de straat oversteken, schrijft Lanoye. Hij is de hakkelaar die liever zwijgt en nooit liefde heeft gekend. Wel kleine amourettes, rechtstaand in stinkende portalen en onder donkere bruggen, waarbij het orgasme het midden hield
tussen een bevrijding en een ontlasting. Omdat hij niet deugde als spermavanger in een paardenkwekerij, werd hij ledematenraper in het Antwerpse Centraal Station. Maar we lopen vooruit op de feiten.
Het leven van Gideon neemt een andere wending wanneer er een vluchteling komt werken bij Extreme Cleaning. Youssef blijkt net als hij een liefde voor literatuur te hebben en daarom vraagt hij de arme man of deze niet bij hem wil intrekken in zijn grotendeels bij elkaar gestolen herenhuis. Het lijkt een plezante menage te zullen worden, weliswaar bedreigd door de niet te stulpen flatulentie van Youssef die steevast tijdens het diner licht gaat scheef hangen, een bil optilt en een kraker door de eetkamer laat scheuren. Lanoye zal altijd Lanoye blijven, denk je dan, met zijn barokke taal en zijn scabreuze details. En gelukkig maar.
Gideons geluk met Youssef wordt danig verstoord wanneer deze op een blauwe maandag meedeelt dat hij zijn gezin wil laten overkomen naar België, waarna vrouw, zoon en dochter bij hen zullen intrekken. Welk gezin, denkt Gideon, want daar heeft Youssef nog nooit eerder iets over gezegd. Maar ook deze verandering bevalt Gideon uiteindelijk. Youssefs vrouw Karima blijkt een goede kok, en met de kinderen Loubna en Rafiq kan hij het wonderwel vinden. Gedaan met de eenzaamheid en Gideon neemt zijn nieuwe huisgenoten zelfs mee op hilarische uitstapjes naar Brugge en de Vlaamse Ardennen. Allemaal mooi, krijgt hij als opmerking, maar dan zou je Marokko eens moeten zien, waar Loubna aan toevoegt dat dat Heilig Bloed geen relikwie is, maar door moorddadige christenhonden gemaakte oorlogsbuit.
Het is slechts één detail dat aantoont hoe er in Zuivering steeds meer spanning gaat staan op de maatschappelijke snaren. Wanneer twee zelfmoordterroristen in het Centraal Station hun bommengordel tot ontploffing brengen, knappen er zelfs een paar. Extreme Cleansing mag de resten bij elkaar vegen, waarbij Youssef in het vizier komt van zowel militairen als persmuskieten. Misschien wordt het tijd dat ik een nieuwe vluchtroute voor mijn gezin ga verkennen, fluistert hij op een ochtend Gideon in zijn ontwakende oor, waarna hij zijn rugzak pakt en verdwijnt, zijn Vlaamse gastheer achterlatende met de zorg voor zijn vrouw en kinderen, die van de weeromstuit beginnen te radicaliseren.
Zoals we mogen verwachten weeft Lanoye doorheen het verhaal over Gideon zijn visie op wat er loos is in onze wereld, en daarbij valt vooral op hoezeer hij de mens ziet als speelbal van de omstandigheden. Heel veel maatschappelijke dynamieken gaan een eigen leven leiden. Verdoken racisme en achterstelling leiden tot radicalisering en geweld. Daar wordt dan weer op gereageerd met meer repressie en controle, die op hun beurt meer geweld uitlokken. Er zit niet ergens een spindoctor uit te denken hoe hij de Westerse samenleving kan ondermijnen. Dat gebeurt gewoon vanzelf, doordat van het een het ander komt. In Zuivering worden dan ook bij de vleet bomaanslagen gepleegd, mensen neergestoken, moskeeën beklad en uitbaters van kebabzaken doodgeschoten.
Het zit allemaal in Lanoyes nieuwste: hoofddoeken, zwembroeken, de weigering om een hand te geven en de onweerstaanbare aantrekkingskracht van een uitzichtloze machocultuur: “Ingenieurs waren mietjes, politici ook, mensen die graag kranten en boeken lazen ook. Zij geloofden alleen in hun lijf, en zo eindigden ze in de verwerking van vuilnis. Daar zat zelfs een logica in, gezien de pillen en papjes vol steroïden en andere rotzooi waarmee de meesten zichzelf opbliezen tot een menselijke variant van de dikbilstier.”
Haantjesgedrag dus en ook Rafiq is er niet immuun voor. Vandaar wellicht dat de enige momenten waarop Gideon en hij echt tot elkaar komen die zijn waarop ze samen het Engels haantje Hannibal dat op een dag geland is op Gideons binnenkoer en er daarna nooit meer is vertrokken eten geven. Maar ook dat onschuldige beest moet er tenslotte aan geloven in deze genadeloze roman. “Ik weende niet om Hannibal,” zegt Gideon terugdenkend aan het moment waarop hij de mooie rode pluimen zag liggen op zijn koer, “Ik weende om al het verlies waar zijn verlies voor stond.”
—
Eerder verschenen in De Morgen
